شماره ثبت در فهرست ملی:2180
مجموعه آسيابها و آبشارها در شرق شوشتر، در مسیر رود گرگر و در جنوب پل بند گرگر قرار گرفته است.
این مجموعه محوطه ای به وسعت 5 هکتار را در بر می گیرد كه با عناصری چون کانالها تونل ها وآسياب ها يك سازه هيدروليكي بزرگ را تشکیل می دهد که با هدف بهره گيري از قدرت نيروي آب جهت استفاده هاي صنعتي احداث گشته است وعلاوه بر آن از نظر طبیعی بواسطه ی برخورد شدید آب از فراز صخره ها بر سطح رودخانه با ایجاد آبشارهاي مصنوعي مناظر بي نظيري خلق كرده است
به طور كلي اين مجموعه كه در حال حاضر تحت عنوان ‹‹آبشارها›› خوانده مي شود، محوطه اي است مشتمل بر 50 آسياب آبي كه آب مورد نياز آنها از پشت بند گرگر توسط سه تونل ‹‹ بليتي، دهانه شهر، سه كوره›› به پايين است منتقل و در اعماق زمين به شعب فرعي تقسيم مي شوند.
به طور كلي تمامي شعب وظيفه تأمين آب مورد نياز آسيابها و در سالهاي اخير نيروگاه برق آبي و كارخانه يخ و چرخاندن چرخ آنها را بر عهده دارند. پس از تأمين آب مورد نیاز ، پساب حاصله از طريق اين تونلها با شدت زياد بر سطح رودخانه ريخته كه باعث ايجاد و خلق منظره اي زيبا می شود. اين مجموعه نسبت به بافت مجاور حدود 20 متر پايين تر قرار گرفته است كه شامل 3 بخش مي باشد:
بخش شمالي: این بخش درست در زير پل بند گرگر قرار دارد و شامل 6 آسياب است. در اين محوطه علاوه بر آسيابها، نيروگاه برق آبي مستوفي قرار دارد كه درسال 1941 احداث شد. اين نيروگاه دومين نيروگاه برق آبي در ايران است. ساختمان این نیروگاه بصورت یک سالن بزرگ است.
همچنین در بخش شمالی، ورودی اصلی محوطه قرار دارد که سابقاً بصورت شيب دار جهت عبور احشام بوده است ، و در حال حاضر بصورت پلکانی ست. اين ورودي سر پوشيده از دیر باز با نام ساباط ضابطون خوانده می شود چرا که در گذشته مأمورين دولتي در اين مكان مي ايستادند و از افراد و احشامي كه داخل یا خارج می شدند ماليات و عوارض دريافت مي كردند.
همچنین در بخش شمالی و در زير پل نيز بقاياي تأسيسات تلمبه خانه آب وجود دارد كه در دهه 30 به منظور آبرساني به بافت ساخته شد. اين تلمبه خانه ،آب تونل سه كوره را به درون لوله هاي فلزي پمپاژ و براي مصارف شهروندان به خارج از محوطه هدايت مي كرد. آب مورد نياز آسيابهاي محوطه شمالي توسط تونل سه كوره تأمين مي شود.
بخش شرقي: در محوطه شرقي 12 آسياب وجود داشته كه در حال حاضر ساختمان 8 باب از آنها بازسازي و مرمت شده اند . آسيابهاي اين محوطه نسبت به دو محوطه ديگر در عمق بيشتري قرارگرفته اند . دسترسي به اين بخش در گذشته از طريق پلكاني در ديواره شرقي بوده كه تخريب شده است. همچنین در این بخش پلكانی دیگر تحت عنوان پلكان شاهي وجود دارد كه به كارخانه برق منتهي مي شود که در سال1953 درعرض 48 ساعت براي بازديد اختصاصي محمد رضا پهلوي از نيروگاه برق آبي احداث شده است، لذا بدين نام معروف گشته است . آب مورد نياز آسيابهاي اين بخش از تونل دهانه شهر تأمين مي شود.
بخش غربي: در محوطه غربي بقاياي حدوداً 21 آسياب برجامانده كه آب مورد نياز اين آسيابها از تونل سه كوره تأمين ميشود. مهمترين عناصر شكل گرفته در ضلع غربي علاوه بر آسيابها و آبراههاي دست كند يك پلكان سنگي بسيار بزرگ مشتمل بر 115 پله است كه راه دسترسي بافت كهن به مجموعه بوده است. با استفاده از اين پلكان اهالي منطقه به سهولت به آب شرب مورد نياز خود دست مي يافتند. مشخصه اين پلكان استفاده از عوارض طبيعي زمين جهت احداث آن مي باشد . در ساخت اين پلكان از قطعه سنگهاي ماسه اي استفاده شده ، و ملات بكار رفته در آن گل يا مخلوط گل و آهك بوده است.
در زیر پلکان غربی و بر بام آسيابي كه در زير این پلكان قرار دارد یک چهار طاقي موجود است كه در اصطلاح محلي نمازخانه ناميده ميشود ، و محلی برای استراحت و نماز آسیابانان بوده است. این چهار طاقی که از سه طرف باز است دارای طول 5 متر، عرض 50/4 متر و ارتفاع 50/4 متراست.
آسيابهاي محوطه غربي مانند يك جزيره در بين كانال دوپلون و شاخه گرگر قرار دارند. و تنها راه ورود به اين محوطه از طريق يك پل سنگي میسر می باشد.این پل که دوپولون نام دارد دارای دو دهانه، 9 متر طول، 3 مترعرض و 5 متر ارتفاع می باشد.